Truyền thuyết kể rằng vào đầu thời Lê, có một nghệ nhân tên Nguyễn Kim Lâu đã dừng chân, dựng xưởng và truyền nghề cho dân làng; từ đó, nghề chạm bạc ở Đồng Xâm dần trở thành một thương hiệu làng nghề nổi tiếng. Nhiều tài liệu, hiện vật và đền thờ tổ nghề tại làng vẫn lưu giữ dấu tích về nguồn gốc ấy, chứng tỏ nghề đã ăn sâu vào lịch sử địa phương từ thế kỷ 15-17. Vào thời Nguyễn, chính các nghệ nhân Đồng Xâm vào tận cố đô Huế để chạm trổ cung đình, chế tác đồ trang sức cho triều đình.Cũng chính họ cùng các thợ bạc ở Châu Khê, Định Công lập ra phố Hàng Bạc ở Hà Nội ngày nay.Sản phẩm của làng nghề Đồng Xâmgây ấn tượng với các dạng hoạ tiết, hoa văn tinh xảo trên chất liệu bạc và đồng, được khắc hoạ chủ yếu trên các sản phẩmnhỏ, tinh vi như mâm, khay, hoành phi, câu đối, khay trà, hộp trang sức, đến các phù điêu bản lớn trang trí cho đình chùa, nhà thờ họ.

Về mặt kỹ thuật, chạm bạc Ðồng Xâm khác hẳn và nổi trội so với những làng nghề các nơi khác ở các kiểu thức lạ về hình khối, dáng vẻ sản phẩm phong phú, đa dạng: đồ trang sức, đồ thờ cúng, hàng lưu niệm,... tinh vi ở thủ pháp xử lý sáng - tối nhờ tận dụng đặc tính phản quang của chất liệu vàng, bạc, đồng,..... Để hoàn thiện 1 sản phẩm thường có 10 công đoạn khác nhau trong đó có 3 công đoạn chính là trơn, đấu và chạm. Trơn có nghĩa là cắt xẻ nguyên liệu; đấu là hàn các chi tiết; chạm là kỹ thuật khó nhất, sản phẩm tinh xảo hay không là do chạm.Có thể khẳng định nghề chạm bạc là nghề công phu, tỉ mỉ, chính xác hoàn hảo, đòi hỏi trình độ tay nghề người thợ rất cao. Mặc dù qua thời gian, sự phát triển của máy móc và công nghệ hiện đại đã hỗ trợ cho việc làm nghề trở nên thuận tiện và dễ dàng hơn, nghệ nhân nơi đây vẫn ưa dùng kỹ thuật chạm tay truyền thống - từ khâu phác họa, đổ khuôn, đục chạm đến mài bóng - mỗi công đoạn đều đòi hỏi sự khéo léo, nhẫn nại, con mắt thẩm mỹ tinh tế và đặc biệt là trình độ, kinh nghiệm của người chế tác. Những đường nét hoa lá, rồng phượng, cảnh sinh hoạt làng quê hay đề tài tôn giáo đều được khắc họa với chiều sâu và nhịp điệu, khiến sản phẩm vừa là vật dụng vừa là tác phẩm nghệ thuật.Truyền nghề chủ yếu theo hình thức gia truyền, thợ chính truyền công cho thợ phụ và học trò; đến nay, làng vẫn còn lưu giữ các công cụ truyền thống và một số bản vẽ mẫu cổ, bảo tồn và phát huy các kỹ thuật độc đáo, đặc sắc qua nhiều thế hệ. Chính vì thế, nghề chạm bạc không chỉ có giá trị thẩm mỹ mà còn là một mắt xích quan trọng trong đời sống xã hội: từ việc cung cấp đồ thờ, đồ tế lễ cho đình chùa, đến vật phẩm cưới hỏi và đồ gia dụng của các gia đình trong sinh hoạt hàng ngày. Bởi vậy, chạm bạc đã góp phần tạo sinh kế cho nhiều gia đình, hình thành cộng đồng thợ lành nghề, góp phần làm giàu kho tàng văn hoá vật thể của vùng, đưa sản phẩm ra khu vực và quốc tế.

Tuy nhiên, như nhiều nghề truyền thống khác, Đồng Xâm cũng phải trải qua các giai đoạn khó khăn, thị trường thay đổi, nhân lực trẻ ít theo nghề, giá nguyên liệu biến động. Trước thách thức ấy, những giải pháp bảo tồn và phát triển đã được triển khai: phục hồi hội làng, tổ chức triển lãm, liên kết với du lịch trải nghiệm, chuyển đổi sản phẩm theo xu hướng quà lưu niệm, trang sức thời trang và ứng dụng truyền thông số để mở rộng thị trường. Kết quả là làng nghề dần hồi sinh, nhiều nghệ nhân trẻ bắt đầu tham gia, sản phẩm vừa giữ nét truyền thống vừa có tính ứng dụng cao.Năm 2010, xã Hồng Thái được Bộ văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận làng nghề và được Hiệp hội làng nghề Việt Nam cấp bằng chứng nhận là một trong 12 làng nghề tiêu biểu toàn quốc. Hiện nay làng nghề có 300 tổ sản xuất với số lao động trên 5.000 người cho thu nhập cơ bản từ 6-8 triệu đồng/người,giá trị sản xuất năm 2024 đạt 234,563 tỷ đồng.

Du khách đến với làng nghề chạm bạc Đồng Xâm có thểcó những trải nghiệm đa tầng, từ theo dõi quá trình thao tác, chạm khắc trực tiếp, quan sát sự biến đổi của kim loại nóng chảy cho đến khi thành hình trở thành các vật phẩm tinh xảo, khéo léo;hoặc trực tiếp thử ngồi vào chiếc ghế thợ để khắc một nét hoa nhỏ dưới sự hướng dẫn của người thợ giàu kinh nghiệm. Bản thân Đồng Xâm cũng là một làng quê mang đậm bản sắc truyền thống Bắc Bộ với các cảnh quan đặc trưng, nơi du khách có thể tham quan đình làng và đền thờ tổ nghề được chạm khắc kỳ công, thưởng thức câu chuyện lịch sử được truyền miệng qua các thế hệ. Đặc biệt, lễ hội làng và ngày giỗ tổ nghề là thời điểm vàng để cảm nhận nhịp sống nghề nghiệp – từ lời ca, điệu múa đến các nghi thức lễ truyền thống.

Đồng Xâm “cổ nghệ tinh hoa” -nơi sự bền bỉ của bàn tay con người có thể biến những tấm kim loại thô, cứng trở thành các tác phẩm tinh xảo, mềm mải, mỗi sản phẩm không chỉ có giá trị vật chất cao mà còn mang trong mình câu chuyện của một làng nghề gần sáu thế kỷ. Đây sẽ là nơi tiếp tục lưu giữ những ký ức về bàn tay, khối óc và trái tim của các thế hệ nghệ nhân Việt./.

Phạm Bảo Ngọc